भारतीय कला बाजारपेठेने (Indian Art Market) गेल्या दोन दशकांत जागतिक पातळीवर जबरदस्त उसळी घेतली आहे. आज आंतरराष्ट्रीय लिलावांमध्ये भारतीय चित्रे आणि कलावस्तूंना विक्रमी किमती मिळताना दिसत आहेत. मार्च २०२५ मध्ये प्रसिद्ध चित्रकार एम. एफ. हुसेन (MF Husain’s) यांच्या Gram Yatra या चित्राला न्यूयॉर्क येथील ख्रिस्तीच्या लिलावात (christie’s auction) तब्बल ₹११८ कोटी (सुमारे $13.7 दशलक्ष) किंमत मिळाली. ही भारतीय कलाक्षेत्रातली आतापर्यंतची सर्वात मोठी बोली असून या विक्रमी किंमतीने संपूर्ण जगाचे लक्ष भारतीय कला बाजारीकडे वेधले. अवघ्या काही वर्षांपूर्वीपर्यंत काही कोटी रुपयांपुरता मर्यादित असलेला भारतीय कला बाजारपेठ (Indian Art Market) आता शेकडो कोटींच्या आकड्यांपर्यंत पोहोचला आहे. या लेखात आपण पाहू की आंतरराष्ट्रीय लिलावांमध्ये भारतीय कलावस्तूंना इतके वाढते विक्रमी दर का मिळत आहेत आणि त्यामागील प्रमुख कारणे कोणती आहेत.
आंतरराष्ट्रीय लिलावांमध्ये भारतीय कला बाजारपेठे (Indian Art Market) चा उदय
एकेकाळी मर्यादित परिघात असलेल्या भारतीय कलावस्तूंनी आता जागतिक लिलाव केंद्रस्थानी आपली जागा मिळवली आहे. २००२ साली तैयब मेहता (Tyeb Mehta) यांच्या Celebration या तैलचित्राने ख्रिस्तीच्या लिलावात ₹१.५ कोटींची ($317,500) किंमत मिळवली होती. ही त्या काळी आंतरराष्ट्रीय बाजारात कोणत्याही भारतीय चित्राकरिता मिळालेली सर्वोच्च किंमत होती आणि यामुळे पुढील काळात भारतीय कला बाजारपेठेत मोठी तेजी आली. त्यानंतर मेहता यांच्या आणखी काही कलाकृती कोटींच्या घरात तरल्यानंतर पहिल्यांदा दहा लाख अमेरिकी डॉलर्सपेक्षा अधिक दराने विकल्या गेल्या.
या घडामोडींच्या परिणामी आंतरराष्ट्रीय खरेदीदारांचे भारतीय आधुनिक आणि समकालीन कलाकृतींकडे वाढते आकर्षण दिसू लागले. उदाहरणार्थ, २०१० मध्ये एस.एच.रझा (S.H.Raza) यांच्या Saurashtra या चित्राला लंडनमधील ख्रिस्तीच्या लिलावात $3.5 दशलक्ष (सुमारे ₹१६ कोटी) मिळाले होते. पुढे डिसेंबर २०१३ मध्ये ख्रिस्तीने मुंबईत घेतलेल्या पहिल्याच लिलावात व्ही. एस. गायतोंडे यांच्या एका अमूर्त चित्रकृतीने तब्बल ₹२३.७ कोटींची विक्रमी बोली मिळवली. या घटना स्पष्ट करतात की भारतीय कला बाजारपेठ (Indian Art Market) जागतिक पातळीवर झपाट्याने वाढत आहे. आत्तापर्यंत अनेक भारतीय चित्रकलांनी जगभरात विक्रमी किमतींचे उच्चांक प्रस्थापित केले आहेत.
खालील तक्त्यात आंतरराष्ट्रीय लिलावांत मिळालेल्या काही सर्वोच्च भारतीय कलावस्तूंचा (Top Indian artists in auctions) आलेख दिला आहे:
| रँक | कलाकृती (कलाकार, वर्ष) | लिलाव किंमत | लिलाव घर (ठिकाण, वर्ष) |
| 1. | (Gram Yatra) – एम. एफ. हुसेन (M.F.Husain’s), 1954 | ₹118 कोटी ($13.7M) | ख्रिस्ती (christie’s auction), न्यूयॉर्क (मार्च 2025) |
| 2. | The Storyteller – अमृता शेरगिल (Amrita Sher-Gil), 1937 | ₹61.8 कोटी ($7.45M) | सॅफ्रनआर्ट (Saffronart’s), नवी दिल्ली (सप्टेंबर 2023) |
| 3. | Gestation – एस.एच.रझा (S.H.Raza), 1989 | ₹51.75 कोटी ($6.3M) | पंडोल्स (Pundole’s), मुंबई (ऑगस्ट 2023) |
| 4. | Untitled (1969) – व्ही. एस. गायतोंडे | ₹42 कोटी ($5.5M) | पंडोल्स (Pundole’s), मुंबई (२०२२) |
| 5. | Radha in the Moonlight – राजा रवि वर्मा, 1890 | ₹23 कोटी ($3.1M) | सॅफ्रनआर्ट (Saffronart’s), मुंबई (२०१६) |
टिप्पणी: वरील किंमतींमध्ये काही ठिकाणी लिलाव घराचे कमिशन सामाविष्ट आहे. या विक्रमी बोलींवरून स्पष्ट होते की भारतीय चित्रकारांची उत्कृष्ट कलाकृती आता जागतिक बाजारात करोडोंमध्ये मूल्यांकित होते. विशेषतः हुसेन (Husain), शेरगिल (Sher-Gil), रझा (Raza), गायतोंडे (Gaitonde), सूझा, मेहता (Mehta), रवि वर्मा यांसारखे दिग्गज कलाकार आघाडीवर आहेत. एकेकाळी काही लाखात होणारे व्यवहार आता दशलक्ष डॉलरपर्यंत वाढले आहेत. खरं तर, २००० साली भारतीय आधुनिक व समकालीन कलांच्या जागतिक विक्री अंदाजे $२ दशलक्ष इतकी मर्यादित होती, ती आज वार्षिक $२०० दशलक्षपर्यंत पोहोचली आहे. हे वाढते प्रमाण दर्शवते की भारतीय कला बाजारपेठ (Indian Art Market) आता केवळ स्थानिक नसून खरोखरच आंतरराष्ट्रीय पातळीवर विस्तारत आहे.
आंतरराष्ट्रीय लिलाव घरांची भूमिका इथे महत्त्वाची ठरली. २०१३ ते २०१७ दरम्यान ख्रिस्तीने मुंबईत वार्षिक लिलाव आयोजित केले होते (पहिल्याच लिलावात गायतोंडे विक्रमी दराने विकला गेला). सोथबीजनेही २०१८ मध्ये मुंबईत पाऊल ठेवले, जरी त्यांचे स्थानिक लिलाव मर्यादित काळ चालले. तथापि, या आस्थापनांनी भारताबाहेरील लिलावांत भारतीय कलावस्तूंना कायम महत्त्व दिले आहे आणि मुंबई व दिल्लीत आपली कार्यालये ठेवून भारतीय ग्राहकांशी संबंध ठेवले आहेत. त्याचबरोबर, सॅफ्रनआर्ट आणि अस्तागुरू यांसारख्या भारतीय लिलाव संस्थांनी ऑनलाइन आणि जागतिक स्तरावर लिलाव भरवून या बाजारपेठेचा विस्तार केला आहे.
Statista च्या एका अहवालानुसार, २०२० साली भारतीय कलाकारांच्या कलाकृतीपैकी सुमारे ६३% कलाकृतींची विक्री भारताबाहेरील लिलाव घरांत झाली. म्हणजेच भारतीय कलांना सर्वाधिक मागणी लंडन, न्यूयॉर्क यांसारख्या जागतिक कलाकेंद्रातून येते, तर उर्वरित सुमारे ३७% विक्रीच भारतातील लिलावांत झाली. या जागतिक मागणीमुळे भारतीय कलाकारांची नावे आता आंतरराष्ट्रीय कलाविश्वात ओळखली जाऊ लागली आहेत. उदाहरणार्थ, व्ही. एस. गायतोंडे यांच्यासारख्या कलाकारांच्या कलाकृतींची न्यूयॉर्कच्या गुगेन्हाइम संग्रहालयात प्रदर्शने झाली, तर भारतातील वार्षिक इंडिया आर्ट फेअरने (India Art Fair) ही सलग १६ वर्षे यशस्वी भरत येथील आणि परदेशी संग्रहकर्त्यांचे लक्ष वेधून घेतले आहे. एकंदरीत, जागतिकीकरनाच्या काळात भारतीय कला बाजारपेठेने स्थानिक ते वैश्विक असा प्रवास पूर्ण केला आहे.
विक्रमी किमतींच्या मागचे प्रमुख कारणे
भारतीय कलावस्तूंना मिळणाऱ्या या आकाशाला भिडणाऱ्या किंमती कोणते घटक घडवत आहेत? भारतीय कला बाजारपेठ (Indian Art Market) मधील या तेजीमागे खालील प्रमुख कारणांची मोट आहे:
- स्थानीय आर्थिक वाढ आणि उच्च-मूल्य संग्राहक:
भारतातील आर्थिक वाढीसोबत धनाढ्य वर्गाची संख्याही वाढली आहे. देशातील वरच्या थरातील श्रीमंत आणि उच्च-नेट-वर्थ व्यक्ती (UHNWIs) आता मोठ्या प्रमाणावर कला खरेदीकडे वळले आहेत. गेल्या काही वर्षांत उद्योजक, उद्योगपती आणि नवीन पिढीतील कोटीपतींनी कलावस्तूंमध्ये गुंतवणूक करणे ही प्रतिष्ठेची बाब मानायला सुरुवात केली आहे. परिणामी, भारतीय लिलावांतच नव्हे तर आंतरराष्ट्रीय मंचांवरही हे खरेदीदार कोट्यवधींची बोली लावताना दिसतात. उदाहरणार्थ, भारतातील टाटा, बिर्ला, नाडर यांसारखे कला-प्रेमी उद्योजक आणि परदेशातील भारतीय वंशाचे अब्जाधीश यांचा या बाजारपेठेला मोठा आधार आहे. भारतातील वाढत्या उच्चभ्रू वर्गामुळे घरगुती कलादालनं आणि लिलाव घरं सुद्धा हैदराबाद, चेन्नई यांसारख्या शहरांत तसेच लंडन-न्यूयॉर्कमध्ये आपल्या शाखा वाढवत आहेत.
- कला गुंतवणूक म्हणून (Art as Financial Asset):
गेल्या दशकात कला ही केवळ शौक नसून एक पर्यायी गुंतवणूक वर्ग (alternative investment) म्हणून उदयास आली आहे. २०२२ मध्ये Knight Frank Wealth Report नुसार लक्झरी गुंतवणुकींमध्ये कला हा सर्वात जास्त परतावा देणारा मालमत्ता-वर्ग ठरला – अवघ्या एका वर्षात कला बाजार मूल्यात सरासरी २९% वाढ झाली. हे वाढीचे प्रमाण शेअर बाजार आणि सोन्यासारख्या पारंपरिक गुंतवणुकींच्याही पुढे होते. बाजारातील अस्थिरतेच्या काळातसुद्धा कलावस्तूंची किंमत तुलनेने स्थिर राहाते, ज्यामुळे “कला” ही सुरक्षित आश्रयदायी मालमत्ता मानली जाऊ लागली आहे. २०२२-२३ मध्ये जगभरच्या equity बाजारात मोठी घसरण झाली असताना शीर्ष कलावस्तूंनी मजबूत किंमती मिळविल्याचे पाहायला मिळाले. त्यामुळेच अनेक उच्च-मूल्य व्यक्ती आपल्या गुंतवणूक पोर्टफोलिओचा एक हिस्सा कला खरेदीसाठी राखून ठेवत आहेत. Hurun India Art List 2024 च्या अहवालानुसार २०२१ ते २०२४ या काळात भारतीय लिलावांत विक्रीस आलेल्या कलावस्तूंच्या लॉट्समध्ये तब्बल ५९% वाढ झाली. ही वाढ दर्शवते की गुंतवणूकदरस म्हणून कला खरेदीकडे गांभीर्याने पाहिले जात आहे. कला वस्तू दीर्घकाळ मूल्य टिकवून ठेवतात आणि इतर मालमत्तांप्रमाणे, महागाईपासून बचाव म्हणून काम करू शकतात.
- प्रवासि भारतीय आणि जागतिक संग्रहकर्ते (Globalization and Indian Art):
जागतिकीकरणामुळे भारतीय कला ही जगाच्या कानाकोपऱ्यात पोहोचली आहे. अनेक प्रवासी भारतीय (Indian diaspora) आणि परदेशी कला रसिकांना भारतीय कलाकृतींमध्ये प्रचंड रस आहे. लंडन, न्यूयॉर्क, दुबई अशा कला-बाजार केंद्रामध्ये भारतीय चित्रांना मोठी मागणी आहे. वास्तविक, भारतीय कलाकारांच्या एकूण लिलाव विक्रीपैकी बहुसंख्य वाटा हा भारताबाहेर होणाऱ्या विक्रींचा आहे. परिणामी आंतरराष्ट्रीय लिलावात भारतीय कलाकृतींची किंमत चढविण्यासाठी केवळ भारतीयच नव्हे तर जागतिक खरेदीदारही स्पर्धा करताना दिसतात. उदाहरणार्थ, २०२५ मधील हुसेनच्या विक्रमी विक्रीत भारतीय मूळच्या खरेदीदाराची मोठी भूमिका असली तरी, तज्ज्ञांचे मत आहे की यानंतर भारतीयेतर कलासंग्राहकदेखील अशी कोटींची बोली लावण्यास पुढे येतील. भारतीय कला आता जागतिक सँदर्भात “भाषांतरित” होत असून पाश्चात्य संग्रहांमध्ये गौरवपूर्ण स्थान मिळवत आहे. परदेशात होणाऱ्या Art Fairs, दालनं आणि प्रदर्शनांमध्ये भारतीय चित्रांना स्थान मिळू लागल्यामुळे त्यांच्या किमतींना जगभरातून प्रतिसाद वाढतो आहे.
- सांस्कृतिक वारसा आणि ऐतिहासिक मूल्य:
भारतीय कलावस्तू हे फक्त सौंदर्यदृष्टीने महत्त्वाचे नाहीत तर आपल्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे प्रतीकदेखील आहेत. भारतीय संग्राहकांसाठी देशाच्या सांस्कृतिक ठेव्याशी निगडित चित्र वा शिल्प मिळवणे ही अभिमानाची गोष्ट असते. उदाहरणार्थ, राजा रवि वर्मा यांची पौराणिक विषयांवरील चित्रे किंवा अमृता शेरगिल यांची भारतीय महिलांच्या जीवनावरील चित्रे यामध्ये भारताची पारंपारिक कथा आहे, जी त्यांच्या कलाकृतींमध्ये भावना आणि इतिहासाचा एक अतिरिक्त घटक देते.परिणामी या ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या कलाकृतींच्या किंमती मोठ्या प्रमाणात वाढतात. परदेशी संग्रहकर्त्यांनाही भारतीय कलावस्तूंच्या द्वारे एक आगळावेगळा सांस्कृतिक अनुभव मिळत असल्याने ते अशा दुर्मिळ कलांना उदंड मागणी दाखवतात. गेल्या काही वर्षांत भारतातून बरेच प्राचीन शिल्प, प्राचीन वस्तू आणि चित्रे आंतरराष्ट्रीय लिलावांत विकली गेली, ज्यांना नंतर भारतीय संग्रहकर्त्यांनी प्रचंड बोली लावून पुन्हा भारतात आणले आहे – यामागे आपल्या वारशाचे जतन करण्याची भावना कार्यरत होती. अशा सांस्कृतिक भावनेमुळेही बाजारात किंमती वाढण्यास हातभार लागतो.
- उदय आणि विश्वासार्हता:
कलावस्तूचा उदय (मालकीचा व प्रदर्शित इतिहास) ही देखील किंमत निर्धारित करणारी महत्त्वाची बाब आहे. कलावस्तूंचा पूर्वइतिहास जितका मजबूत, तितकी खरेदीदारांची विश्वासार्हता वाढते आणि बोलीही उच्च लागते. जागतिक पातळीवर लिलाव घरांमध्ये दशकानुदशके हे मान्यताप्राप्त आहे की एखादी चित्रकृती जर नामांकित संग्रहातून आली असेल किंवा ती पूर्वी कुठल्या प्रतिष्ठित संग्रहालयात प्रदर्शित झाली असेल, तर तिचे मूल्य अधिक वाढते. भारतीय लिलाव बाजारपेठेतही आता हा कल वाढताना दिसतो आहे. उदाहरणार्थ, रवींद्रनाथ टागोर यांच्या दोन दुर्मिळ चित्रांना २००८ मध्ये लंडनमध्ये विक्रमी किंमत मिळाली कारण त्यांची प्रोव्हेनेन्स Archer कुटुंबाच्या ऐतिहासिक संग्रहाशी जोडलेली होती आणि ती चित्रे लंडनच्या व्हिक्टोरिया अँड अल्बर्ट म्युझियमसह अनेक ठिकाणी प्रदर्शित झाली होती. अशा तपशीलवार मालकी इतिहासामुळे खरेदीदारांच्या दृष्टीने कलाकृती “solid rating” मिळवते आणि तिच्या किंमतीत थेट भर पडते. भारतात पूर्वी चित्रांचे केवळ प्रमाणपत्र अथवा तज्ज्ञांची मते पाहिली जात, पण आता त्याचबरोबर त्याच्या उदयालाही महत्त्व दिले जाऊ लागले आहे. परिणामी उत्कृष्ट प्रमाणपत्र आणि मालकी इतिहास असलेली कलाकृती भारतापेक्षा परदेशात लिलावांत खूपच जास्त किंमतीला जाऊ शकते, असे निरीक्षण तज्ञ नोंदवतात. त्यामुळे भारतीय कलावस्तूंच्या वाढत्या किमतींत योग्य उदय हा एक महत्त्वाचा कारक बनला आहे.
- तंत्रज्ञान आणि ऑनलाइन लिलावांची भूमिका:
डिजिटल तंत्रज्ञानाने भारतीय कला बाजारपेठेचा खेळ पूर्णपणे बदलला आहे. आता देशी-विदेशी खरेदीदारांना ऑनलाइन लिलाव (Online Indian Art Auction) माध्यमातून सहज भाग घेता येते. विशेषतः Saffronart सारख्या आघाडीच्या लिलाव मंचांनी २००० च्या दशकापासून ऑनलाइन लिलाव आयोजित करून जागतिक ग्राहकवर्गाला जोडले. २००५ साली त्याब मेहता यांचे Kali चित्र सॅफ्रनआर्टच्या ऑनलाइन लिलावात ₹१ कोटींच्या आसपास विकले गेले होते, जे त्या काळी ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मसाठी मोठी गोष्ट होती. आज सॅफ्रनआर्ट, अस्तागुरू, पंडोल्स यांसारख्या भारतीय लिलावघरांचे विक्रमी टप्पे बहुतांश ऑनलाइन/लाईव्ह बोलींद्वारेच गाठले जात आहेत. ऑनलाइन लिलावांमुळे भौगोलिक अडथळे दूर झाले असून लंडनचा खरेदीदार थेट मुंबईच्या लिलावात भाग घेऊ शकतो, तसेच दिल्लीत बसलेला संग्रहकर्ता न्यूयॉर्कमधील लिलावात एका क्लिकसरशी बोली लावू शकतो. या डिजिटल क्रांतीमुळे बाजारपेठेचा व्याप आणि स्पर्धा दोन्ही वाढले, ज्याचा थेट परिणाम कलाकृतींच्या किंमतींवर झाला आहे. शिवाय, सोशल मीडियामुळे कलाकार आणि कलाकृतींची प्रसिद्धी अधिक वेगाने पसरते, जे बाजारात कलाकृतीबद्दल उत्सुकता निर्माण करून बोली वाढवण्यास सहाय्यभूत ठरते.
उपरोक्त सर्व घटकांच्या एकत्रित परिणामामुळे भारतीय कला बाजारपेठ (Indian Art Market) आत्ताच्या घडीला इतकी फुफाटलेली आहे. आर्थिक सुबत्ता, गुंतवणुकीचा दृष्टिकोन, जागतिक संपर्क, सांस्कृतिक अभिमान, विश्वासार्हता आणि तंत्रज्ञान यांचा मेळ या वाढीला चालना देत आहे. परिणामी भारतीय आधुनिक आणि समकालीन कलाकारांच्या कलाकृती आज जगभरातील उच्च-मूल्य संग्राहकांच्या लक्झरी संग्रहात स्थान मिळवत आहेत आणि त्यांच्या किमती नव्यानव्या उच्चांकांना गाठत आहेत.
भारतीय कला बाजारपेठेचे भविष्य
हुसेन यांच्या चित्राने पार केलेला ₹१०० कोटींचा टप्पा हा फक्त एका कलाकारापुरता मर्यादित नसून संपूर्ण भारतीय कला विश्वासाठीच एक नवीन पर्व मानला जातो. या ऐतिहासिक घडामोडीनंतर भारतीय कलाकारांच्या मूल्यमापनाबाबत नव्या दिशेने चर्चा सुरू झाली आहे. आतापर्यंत भारतीय कला बाजारपेठ मुख्यत्वे भारतीय खरेदीदारांच्या समर्थावर उभी होती, परंतु हा विक्रम भारताबाहेरील कलारसिकांचेही लक्ष वेधून घेईल अशी अपेक्षा आहे. अनुभवी कलाविशेषज्ञ या घटनेला भारतीय कलाक्षेत्रातील एक पुनर्जागरण क्षण (Renaissance moment) म्हणत आहेत. या किंमतवाढीमुळे भारतीय कलाकारांच्या कलाकृतींना एकूणच जगभर मान्यता मिळेल आणि कला केवळ शोभेची गोष्ट न राहता विश्वासू गुंतवणूक टूल म्हणून अधिकाधिक लोकांच्या मान्यात येईल, असा विश्वास व्यक्त केला जातो.
निश्चितच, भारतीय कलावस्तूंच्या किमती अजून पाश्चात्य समकालीन कलाकारांच्या विक्रमी स्तरापासून दूर आहेत – जिथे पिकासो किंवा वॉरहोल यांची चित्रे शेकडो दशलक्ष डॉलर्सना विकली जातात. मात्र, भारतीय कला बाजारपेठेत गेल्या काही वर्षांत झालेली प्रगती अभूतपूर्व आहे. २०१९ साली सुमारे $१२ कोटी मूल्यमापन असलेली ही बाजारपेठ २०२४ पर्यंत जवळपास दुपटीने वाढून $२५० दशलक्षपर्यंत पोहचत आहे. २०२४ मध्ये अव्वल ५० भारतीय कलाकारांच्या कलाविक्रीचे मूल्य ₹३०१ कोटींवर गेले, जे मागील वर्षाच्या तुलनेत १९% अधिक होते. ही वाढ भारतीय कलाक्षेत्रातील सकारात्मक हालचालीची निशाणी आहे. आज भारतीय कला बाजारपेठ (Indian Art Market) ने केवळ विक्रमी किंमती गाठल्या आहेत असे नाही, तर त्यासोबतच कलादालनांचे विस्तार, कला मेळ्यांना मिळणारा प्रतिसाद, तरुण पिढीची कलाप्रति वाढती आवड आणि सरकारी तसेच खाजगी पातळीवर कला-संवर्धनाच्या पुढाकारातही वाढ झाली आहे.
निष्कर्ष
एकूणच, भारतीय कला बाजारपेठ ही आंतरराष्ट्रीय लिलावांच्या रंगमंचावर शक्तिशाली खेळाडू म्हणून उभी राहत आहे. विक्रमी किमती हे केवळ सुरुवात आहेत – पुढे जाऊन अधिकाधिक भारतीय कलाकृती जागतिक उच्चांक तोडतील अशी शक्यता आहे. भारतीय कला आणि कलाकारांना जागतिक स्तरावर मिळणारी ही ओळख देशाच्या सांस्कृतिक सौम्यशक्तीची (soft power) निशाणीदेखील आहे. कला हे आर्थिक मूल्य असल्याबरोबरच सांस्कृतिक दूतही असल्याने, भारतीय कलावस्तूंची वाढती मागणी ही भारताची कलात्मक प्रतिष्ठा उंचावत आहे. ज्या गतीने भारतीय कला बाजारपेठ (Indian Art Market) विस्तारत आहे, ते पाहता येणाऱ्या काळात आंतरराष्ट्रीय लिलावांच्या इतिहासात भारतीय कलावस्तूंची नोंद सुवर्णअक्षरांनी होईल, यात शंका नाही.
