रोज रस्त्यावर तुम्ही असंख्य गाड्या पाहता, त्यावरच्या नंबर प्लेट्सही पाहता. पण अलीकडे एका विशेष नंबर प्लेटची चर्चा खूप वाढली आहे आणि ती म्हणजे HSRP Registration Plate. याचाच पूर्ण अर्थ होतो “High Security Registration Plate”, म्हणजेच उच्च सुरक्षा असलेली गाडीची नंबर प्लेट. सरकारने ती आता महाराष्ट्रासह संपूर्ण देशात लागू केली आहे आणि वाहन मालकांना ती बसवणे अनिवार्य केले आहे. कदाचित तुमच्याही गाडीला अजून ती बसवली नसेल आणि यामुळे तुम्हाला गोंधळ किंवा काही प्रश्न पडले असतील. ही HSRP नंबर प्लेट नेमकी काय आहे, का बसवायची, ती कशी बसवायची, त्याचे फायदे काय आहेत आणि यासाठीचा खर्च किती आहे, अशा अनेक शंका लोकांच्या मनात आहेत. म्हणूनच आज या लेखात आपण HSRP Registration Plate म्हणजे काय ते अगदी सोप्या आणि समजायला सोयीस्कर भाषेत समजून घेणार आहोत.
आधीच्या साध्या नंबर प्लेटपासून ही HSRP नंबर प्लेट वेगळी आणि सुरक्षित आहे. प्रत्येक वाहनासाठी खास तयार केलेली ही प्लेट अॅल्युमिनियम धातूपासून बनवलेली आणि त्यावर अशोकचक्राचा खास होलोग्राम, IND असे चिन्ह, आणि युनिक लेझर-कोड सारखे सुरक्षाविषयक घटक असतात. त्यामुळे वाहन चोरी, नंबर प्लेट बनावट करणे किंवा बदलून गैरवापर करणे खूप कठीण झाले आहे. पण तरीदेखील सुरुवातीला अनेक लोकांना ही नवीन नंबर प्लेट लावताना काही त्रास जाणवतो आहे. या प्रक्रियेत काही अडचणी आल्या आहेत आणि खर्चाबद्दलही लोकांच्या मनात संभ्रम निर्माण झाले आहेत. या लेखात आपण या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरे शोधतो आणि HSRP Registration Plate चे नेमके फायदे-तोटे, ही प्लेट बसवण्याची अंतिम तारीख (HSRP Deadline), ऑनलाइन अर्ज कसा करावा (HSRP Online Application), याबद्दल सखोल माहिती घेऊया. चला तर, HSRP विषयी तुमच्या मनातील सर्व शंका दूर करण्यासाठी हा लेख शेवटपर्यंत नक्की वाचा.
HSRP Registration Plate म्हणजे काय?
HSRP Registration Plate म्हणजे High Security Registration Plate – एक विशेष प्रकारची वाहन क्रमांक प्लेट जी केंद्र सरकारने सुरक्षा वाढवण्यासाठी लागू केली आहे. ही HSRP Number Plate सामान्य नंबर प्लेटपेक्षा वेगळी आणि अधिक सुरक्षित असते. या प्लेटचा धातू अॅल्युमिनियमपासून बनवलेला असतो. प्लेटवर पुढील वैशिष्ट्ये असतात:
- पुढील बाजूस नीलरंगाचा अशोकचक्र होलोग्राम असतो, जो क्रोमियम धातूपासून बनवलेला असतो. हा होलोग्राम बनावट प्लेट ओळखायला मदत करतो.
- प्रत्येक HSRP Number Plate वर युनिक सिरियल क्रमांक आणि लेझर-कोड कोरलेला (लेझर-etched) असतो. या कोडद्वारे वाहनाची माहिती आणि निर्माता/पुरवठादाराचा कोड central डेटाबेसमध्ये नोंदलेला असतो.
- प्लेटवरील अक्षरे/संख्या embossed (उठावदार) स्टाईलमध्ये ठसठशीतपणे कोरली जातात, ज्यामुळे नंबर दूरून सहज वाचता येतो. फॉन्ट आणि आकार सर्व वाहनांसाठी मानक ठेवला जातो.
- प्लेटला वाहनावर बसवताना non-reusable snap-lock ने बसवले जाते. म्हणजे एकदा ही HSRP नंबर प्लेट बसवल्यावर ती काढता येत नाही (काढण्याचा प्रयत्न केल्यास लॉक तुटतो). यामुळे कोणी सहजपणे प्लेट चोरून दुसऱ्या गाडीला लावू शकत नाही.
- चारचाकी आणि व्यावसायिक वाहनांसाठी पुढील व मागील अशी दोन प्लेट बसवतात तसेच एक तृतीय क्रमांक चिन्ह (स्टिकर) वाहनाच्या समोरच्या काचेला लावला जातो. या स्टिकरवर वाहनाचा नोंदणी क्रमांक आणि इंधनाचा प्रकार इ. माहिती असते. (दुचाकी आणि ट्रॅक्टरला हे स्टिकर लागत नाही.)
- प्रत्येक HSRP Registration Plate वर “IND” असे निळ्या रंगात छापलेले असते, जे भारताचे आंतरराष्ट्रीय कोड दर्शवते.
साध्या भाषेत सांगायचे तर, HSRP Number Plate ही एक tamper-proof (छेडछाडरोधी) नंबर प्लेट आहे. ती बनावट किंवा बदलणे कठीण आहे. वाहनाचा ओळख क्रमांक सुरक्षित ठेवणे, चोरीला आळा घालणे आणि सर्व वाहनांसाठी एकसमान नमुना ठेवणे हा यामागचा उद्देश आहे. सरकारने ही नवीन प्लेट प्रणाली लागू करून जुन्या प्रणाली मध्ये जी अशाश्वतता होती, ती दूर करण्याचा प्रयत्न केला आहे.
भारतात HSRP नंबर प्लेटची अंमलबजावणी (टाइमलाइन)
भारतात HSRP Registration Plate लागू करण्याचा निर्णय बराच आधी घेतला गेला, पण प्रत्यक्ष अंमलबजावणी टप्प्याटप्प्याने झाली. सुरुवातीला अनेक राज्यांनी तांत्रिक अडचणी व न्यायालयीन वादामुळे याचा अवलंब करण्यास विलंब लावला. खालील तकत्यामध्ये भारतात HSRP नंबर प्लेट सुरू करण्याच्या काही प्रमुख टप्प्यांचा उल्लेख आहे:
| वर्ष | घटना/अंमलबजावणी |
| 2005 | केंद्र सरकारने वाहनांच्या क्रमांकपट्टीसंदर्भात नवीन नियम (CMVR Rule 50) दुरुस्त केला. High Security Registration Plate (HSRP) ची संकल्पना जाहीर; नवीन वाहनांना HSRP Number Plate बंधनकारक करण्याचे नियम तयार. जुन्या वाहनांना पुढील 2 वर्षांत बदलण्याचे निर्देश. |
| 2005–2010 | अनेक राज्यांनी निविदा काढल्या पण कंत्राटदार निवडीवर वाद झाले. काही राज्यांत न्यायालयीन प्रकरणांमुळे अंमलबजावणी रखडली. त्यामुळे प्रत्यक्षात बहुतेक ठिकाणी HSRP Registration Plate लागू झाली नाही. |
| एप्रिल 2011 | HSRP लागू न झाल्याबद्दल सर्वोच्च न्यायालयाने दखल घेतली. काही राज्यांच्या परिवहन सचिवांना हजर राहण्याचे आदेश; सर्व राज्यांनी तत्काळ अमलात आणावे असा इशारा |
| मार्च 2012 | सर्वोच्च न्यायालयाचा अंतिम आदेश: 30 एप्रिल 2012 पर्यंत नवीन वाहनांना आणि 15 जून 2012 पर्यंत सर्व जुनी वाहनांना HSRP लावणे अनिवार्य करावे, नाहीतर अवमान कारवाईचा इशारा |
| 2012-2013 | दिल्ली, हरियाणा, पंजाब यांसारख्या काही आघाडीच्या राज्यांनी नवीन व जुन्या वाहनांसाठी HSRP पूर्णपणे लागू केले. ईशान्य भारत, गुजरात, राजस्थान, कर्नाटक इत्यादी अनेक राज्यांनीही मोठ्या प्रमाणात अंमलबजावणी केली. काही राज्यांत अजूनही प्रक्रियेत विलंब. |
| 2015-2017 | काही राज्ये अद्याप मागे; 2017 मध्ये पुन्हा सर्वोच्च न्यायालयाने प्रगती न केलेल्या राज्यांना (जसे आसाम, बिहार, गुजरात, इ.) कारणे दाखवा नोटीस पाठवली. |
| 2018 | केंद्र सरकारचा पुनर्जोर: जुनी वाहने अजूनही मोठ्या प्रमाणात पारंपरिक नंबर प्लेटवर असल्याने, केंद्रीय वाहतूक मंत्रालयाने सर्व नवीन वाहनांना थेट विक्रीवेळीच HSRP बसवण्याचा निर्णय दृढ केला. |
| एप्रिल 2019 | १ एप्रिल २०१९ पासून सर्व नवीन विक्री होणाऱ्या वाहनांना शोरूममधून HSRP नंबर प्लेटसहित देणे बंधनकारक झाले. म्हणजे 2019 नंतर खरेदी केलेल्या वाहनांवर सामान्यतः कंपनी फिटेड HSRP येऊ लागले. यात कार, दुचाकी, ट्रक सर्व सामील. |
| 2020–2022 | अनेक राज्यांनी जुन्या (२०१९ पूर्वी नोंदणीकृत) वाहनांसाठी HSRP बसवण्याचे अभियान हाती घेतले. पंजाब, उत्तर प्रदेश, दिल्ली इ. ठिकाणी अशा जुन्या गाड्यांसाठी अंतिम मुदती जाहीर केल्या. काही ठिकाणी लोकांचा प्रतिसाद संमिश्र राहिला – काहीनी उत्साहाने लावले तर बऱ्याच जणांनी शेवटपर्यंत प्रतीक्षा केली. |
| 2023 | महाराष्ट्रासह काही मोठ्या राज्यांनी जुनी वाहने (एप्रिल 2019 पूर्वीचे) हाती घेऊन HSRP बसवण्याची मोहिम सुरू केली. महाराष्ट्रात परिवहन विभागाने जनजागृती मोहीम, ऑनलाइन अर्ज सुविधा इत्यादी सुरु केल्या. सुरुवातीला 31 डिसेंबर 2023 ही अंतिम वेळ मर्यादा जाहीर झाली (जुनी वाहने HSRP बसवण्यासाठी). परंतु अल्प प्रतिसाद व तांत्रिक अडचणींमुळे HSRP Deadline वाढवावी लागली. |
| मार्च 2025 | महाराष्ट्रातील जुन्या वाहनांसाठी HSRP बसवण्याची अंतिम मुदत 31 मार्च 2025 अशी जाहीर होती. मात्र प्रत्यक्षात अद्याप सर्व वाहनांना प्लेट बसवून पूर्ण न झाल्याने ही HSRP Deadline वाढवून 30 जून 2025 केली गेली. अजूनही आवश्यकता भासल्यास मुदत पुढे वाढण्याची शक्यता अधिकाऱ्यांनी व्यक्त केली आहे. |
वरील कालक्रमावरून दिसते की HSRP Registration Plate योजना लागू होण्यास भारतात दीर्घकाल लागला. अखेर आता २०१९ नंतरच्या सर्व नव्या गाड्यांवर HSRP Number Plate आली आहे, आणि २०१९ पूर्वीच्या जुन्या गाड्यांवरही ती बसवण्याची मोहीम अंतिम टप्प्यात आहे. महाराष्ट्र राज्याने सुरुवातीला काही वर्षे निविदा प्रक्रियांमध्ये वेळ गमावला, परंतु आता जोरदारपणे अंमलबजावणी करत आहे. महाराष्ट्रात HSRP Deadline काही वेळा वाढवली गेली आहे कारण अजून लाखो वाहनधारक HSRP बसवण्यासाठी प्रतीक्षेत आहेत. पुढे सरकारने दिलेल्या अंतिम तारखेस (सध्या 30 जून 2025) सर्व वाहनांनी HSRP बसवणे आवश्यक आहे, अन्यथा दंड आकारला जाईल.
HSRP Maharashtra Online Registration आणि अर्ज करण्याची प्रक्रिया
महाराष्ट्रात आपल्या वाहनासाठी HSRP नंबर प्लेट बसवण्यासाठी ऑनलाइन अर्ज करण्याची सुविधा उपलब्ध करून दिली आहे. परिवहन विभागाच्या अधिकृत संकेतस्थळावरून (HSRP Maharashtra official website वरून) आपण HSRP Online Application करू शकता. जुनी वाहनं (१ एप्रिल २०१९ पूर्वी नोंदणीकृत) असतील तर मालकाने स्वत: HSRP बसवून घ्यावी लागते. त्यासाठी सरकारने ऑनलाइन HSRP Online Apply करण्याची पद्धत सोपी ठेवली आहे.
HSRP Maharashtra official website वर जाऊन खालीलप्रमाणे टप्प्याटप्प्याने अर्ज करावा:
| नोंदणी व गाडीची माहिती भरा | सर्वप्रथम HSRP Maharashtra Online Registration पोर्टल उघडा. तिथे वाहनाचा नोंदणी क्रमांक (गाडीचा नंबर), चेसिस/इंजिन क्रमांक, वाहन प्रकार (दुचाकी/चारचाकी इ.), इंधन प्रकार अशी माहिती भरावी. तुमचा मोबाइल नंबर आणि इतर तपशीलदेखील द्या. |
| स्लॉट आणि सेवा केंद्र निवडा | पुढे आपल्याला जवळच्या अधिकृत HSRP बसवणी केंद्राचा पर्याय निवडावा लागतो. आपल्या जिल्ह्यात किंवा शहरात परिवहन विभागाने अधिकृत विक्रेते/केंद्रे नियुक्त केली आहेत. अर्ज करताना आपल्या सोयीच्या जागेचे केंद्र आणि तारीख-वेळ स्लॉट निवडा. |
| ऑनलाईन पेमेंट करा | स्लॉट बुक केल्यावर लगेचच HSRP Online Apply प्रक्रियेत ऑनलाइन शुल्क भरावे लागते. डेबिट/क्रेडिट कार्ड, UPI इत्यादीमार्फत तुम्ही HSRP नंबर प्लेटचे शुल्क भरू शकता. (खालील विभागात शुल्क तपशील दिलेले आहेत.) पेमेंट झाल्यावर तुमच्या मोबाइलवर SMS आणि ईमेलद्वारे नियुक्ती पुष्टी (confirmation) येईल. |
| निर्धारित दिवशी जाऊन HSRP बसवून घ्या | तुम्ही निवडलेल्या तारखेला आणि वेळेस तुमच्या वाहनासहित त्या केंद्रावर जा. तिथे अधिकृत तंत्रज्ञ तुमच्या गाडीला नवीन HSRP Registration Plate बसवून देतील. जुनी नंबर प्लेट काढून नवीन प्लेट पुढे-पाठिमागे बसवली जाईल, तसेच वाहनाच्या विंडस्क्रीनवर तीसरा स्टिकर लावला जाईल (जर लागू असेल तर). तुमची ओळख पडताळण्यासाठी गाडीची RC, स्लॉट कन्फर्मेशन इ. दाखवायला लागू शकते. |
ही HSRP Online Application प्रक्रिया पूर्णपणे डिजिटल असल्याने वाहनधारकांसाठी सोयीची आहे. घरबसल्या स्लॉट मिळतो आणि सहज पेमेंट करून आपण आपल्या सोयीच्या वेळी HSRP बसवू शकता. HSRP Maharashtra official website वर कोणत्याही अडचणी असल्यास किंवा बुकिंग न मिळाल्यास, आपल्या प्रादेशिक परिवहन कार्यालयाशी (RTO) संपर्क करून मदत घेता येते. काही वेळा ऑनलाइन स्लॉट फुल झाल्याने लोकांच्या तक्रारी येतात, अशा वेळी RTO विशेष शिबिरे आयोजित करून थेट सुविधादेखील देत आहेत. टीप: नवीन वाहन खरेदी करताना (१ एप्रिल २०१९ नंतर) डिलरच गाडीवर HSRP नंबर प्लेट लावून देतात. त्यामुळे नवीन गाडी घेणाऱ्यांना स्वतंत्र अर्ज करण्याची गरज नसते. पण जर काही कारणाने नवीन गाडीवर HSRP बसलेली नसेल (किंवा चुकून डिलरने न लावता दिली असेल), तर अशा वाहनमालकांनीही तत्काळ HSRP Online Apply करून प्लेट बसवून घ्यावी, अन्यथा कारवाई होऊ शकते.
HSRP नंबर प्लेटचे फायदे (HSRP Advantage)
HSRP Registration Plate लागू करण्यामागे सरकारचे मुख्य उद्दिष्ट वाहन सुरक्षितता वाढवणे व गैरवापर थांबवणे हे आहे. नवीन HSRP Number Plate प्रणालीचे वाहनधारकांना व समाजाला अनेक फायदे होऊ शकतात. खाली HSRP Advantage म्हणजेच मुख्य फायदे सूचीबद्ध केले आहेत:
| वाहन चोरी व गुन्हेगारी आटोक्यात | जुन्या पद्धतीच्या प्लेट्स कुठेही बनवून लावता येते. चोरटे चोरीच्या वाहनांची नंबर प्लेट बदलून सहज पळ काढू शकतात. पण HSRP नंबर प्लेटमुळे असे करणे कठीण आहे. कारण प्रत्येक प्लेट युनिक कोडने जोडलेली आहे आणि स्नॅप-लॉकमुळे प्लेट काढताना तुटते. त्यामुळे चोरी केलेली गाडी वेगळ्या नावाने रस्त्यावर चालवणे अवघड होणार आहे. पोलिसांसाठीही एखादे वाहन चोरीला गेल्यास त्याचा माग काढणे HSRPमुळे सुकर होईल. |
| बनावट/फॅन्सी नंबर प्लेटला आळा | आधी बरेच जण आपल्या गाडीच्या नंबर प्लेटला वेगवेगळ्या स्टाइलमध्ये नंबर लिहीत, फॅन्सी अक्षरे, आकार बदलून किंवा लोगो लावून नियम मोडत होते. आता HSRP Number Plate चे डिझाइन आणि फॉन्ट ठरावीक व एकसारखे आहेत. कुणीही या प्लेटचा फॉर्मॅट बदलू शकत नाही. त्यामुळे रस्त्यावर विचित्र फॉन्ट/शैलीच्या नंबर प्लेट्सचा गोंधळ नाहीसा होईल. वाहतूक पोलीस आणि RTO यांना देखील ही शिस्त पाळणे सोपे झाले आहे. एका अधिकाऱ्याने सांगितल्याप्रमाणे, “आता मालक मनमानी करून नंबरची अक्षरे बदलू शकत नाहीत, पूर्वी हे मोठे समस्या होते” |
| वाहनांची जलद ओळख व ट्रॅकिंग | प्रत्येक HSRP Registration Plate ला जोडलेला लेझर कोड व इतर तपशील परिवहन विभागाच्या केंद्रीय डेटाबेसवर नोंदवलेला असतो. त्यामुळे पोलिस किंवा अधिकृत यंत्रणेला त्या कोडद्वारे वाहनाची माहिती लगेच मिळू शकते. म्हणजेच एका राष्ट्रीय स्तरावरील डेटाबेसद्वारे गाडीचा मालक, मॉडेल, रंग इ. गोष्टी त्वरित शोधता येतील. जुन्या पद्धतीत फक्त क्रमांक plate वर असायचा, पण आता क्रमांकाशी संलग्न डिजिटल माहितीही उपलब्ध आहे. यामुळे ट्रॅफिक नियम तोडणाऱ्यांना पकडणे, अपघात झाल्यास वाहनाचा तपास करणे या गोष्टी जलद होतील. |
| एकसमान क्रमांक प्रणाली | देशभरात वाहनांची नंबर प्लेट आता एकसाच प्रकारची आहे – पांढऱ्या प्लेटवर काळा नंबर (खाजगी वाहन), पिवळा प्लेट काळा नंबर (व्यावसायिक) असे रंग तर आधीच होते, पण आता त्याचबरोबर “IND” लोगो, होलोग्राम, लेझर कोड इत्यादी सर्वत्र समान आहेत. यामुळे भारतातील कोणत्याही कोपऱ्यात वाहन गेले तरी त्या नंबर प्लेटवरून ते अधिकृत आहे हे लगेच ओळखता येते. राज्यागणिक डिझाइनचा फरक नाही. एकसमानतेमुळे Automatic Number Plate Recognition (ANPR) सारख्या कॅमेरा-तंत्रज्ञाना नंबर प्लेट सहज वाचू शकतात, जे ट्रॅफिक मॉनिटरिंगसाठी फायद्याचे आहे. |
| इतर लाभ व सुरक्षितता | एकंदरीत, HSRP Number Plate हा वाहन सुरक्षेत मोठा बदल आहे. अपहरण, चोरी, बनावट नंबर यांच्या घटना यामुळे कमी होतील अशी अपेक्षा आहे. केंद्रीय वाहतूक मंत्रालायानेही HSRP चे अनेक HSRP Advantage नमूद करून ही योजना सक्तीची केली आहे. सुरुवातीला नागरिकांना त्रास जाणवला तरी दीर्घकाळात याचे फायदे समाजाला मिळतील. |
HSRP नंबर प्लेटचे तोटे आणि अडचणी (HSRP Disadvantage)
जरी HSRP Registration Plate फायदेशीर असली तरी प्रारंभीच्या टप्प्यात वाहनमालकांना काही त्रास आणि तोटे जाणवले आहेत. काही HSRP Disadvantage खालीलप्रमाणे आढळले आहेत:
| वाहनधारकांवर अतिरिक्त खर्च | जुनी नंबर प्लेट उत्तमर‍ित्या चालू असतानाही ती बदलून HSRP घ्यावी लागत असल्याने हा अतिरिक्त आर्थिक भार आहे. प्रत्येक दुचाकीसाठी साधारण रु.३०० ते रु.५०० आणि चारचाकीसाठी रु.७०० ते रु.९०० खर्च वाहनधारकांच्या खिशातून जात आहे. अनेकांना हे अनावश्यक वाटते, विशेषत: ज्या राज्यांत आधीच रस्ताकर, टोल इत्यादी भरपूर आहेत. काही विरोधकांनी तर महाराष्ट्रात हे दर इतर राज्यांपेक्षा जास्त ठेवल्याची टीकाही केली आहे. |
| संधीसाधूंसाठी कमाईची संधी | काही लोकांच्या मते, HSRP नंबर प्लेट प्रकल्पामुळे मोजक्या खासगी कंपन्यांना हजारो कोटी रुपयांचा व्यवसाय मिळाला आहे. पुरवठादार कंपन्या मनमानी दर लावत असल्याचा आरोप काही संघटनांनी केला. एकूणच “सरकारने जबरदस्तीने सर्वांना हे महागडे प्लेट लावायला लावून काही उद्योगपतींना फायदा करून दिला” अशी भावना काहींनी व्यक्त केली. हा मुद्दा राजकीय वादाचा विषयही बनला आहे. |
| बसवण्याच्या प्रक्रियेत प्रारंभीचा गोंधळ | अनेक ठिकाणी HSRP बसवण्यासाठी सुरुवातीला पुरेसे केंद्र नव्हते. ऑनलाइन स्लॉट मिळत नाहीत, काही जिल्ह्यात खूपच कमी अधिकृत विक्रेते आहेत अशा तक्रारी आल्या. परिणामी लोकांना दुसऱ्या शहरात जाऊन प्लेट लावावी लागली किंवा तासनतास रांगेत उभे राहावे लागले. हे विशेषत: शेवटच्या काही दिवसांत (डेडलाइन जवळ येताच) प्रकर्षाने घडले. महाराष्ट्रातही सुरुवातीच्या काही महिन्यात HSRP Online Application केल्यानंतर महिनोमहिने तारीख मिळत नव्हती, किंवा मिळाली तरी पुढे जाऊन केंद्रावर प्लेट उपलब्ध नाहीत असा प्रकार झाला. या विलंबामुळे वाहनचालकांमध्ये नाराजी पसरली. |
| दंडाची भीती व मनस्ताप | नियमानुसार वेळेवर HSRP न बसवल्यास दंड (रु.५०० ते १००० पर्यंत) भरावा लागणार ही भिती नागरिकांना होती. परंतु अनेकजण वेळेवर तयार असले तरी व्यवस्थेतच विलंब होत असल्याने “आमची चूक नसताना दंड कसा?” असा प्रश्न उपस्थित झाला. काही ठिकाणी पोलिसांनी मोहिमेदरम्यान HSRP नसलेल्या गाड्या अडवून सूचना पत्र दिली, ज्यामुळे वाहनचालकांमध्ये घबराटीचे वातावरण होते. एकूणच, थोड्या काळासाठी का होईना, परंतु नागरिकांचा गोंधळ उडाला. |
| दुरुस्तीसाठी कमी लवचिकता | HSRP नंबर प्लेट एकदा बसवली की साधारणपणे ती काढता येत नाही (लॉक तुटतो). त्यामुळे पुढे जाऊन आपण गाडीचा रंग बदलला, नंबर प्लेट तुटली/मुडली तर स्थानिक दुकानदाराकडून तात्पुरती प्लेट लावता येत नाही. पुन्हा अधिकृत प्रक्रियेतून नवीन HSRP घ्यावी लागते. काही जणांना हे असुविधाजनक वाटते कारण जुन्या पद्धतीत आपत्कालीन परिस्थितीत कुठेही नंबर प्लेट बनवून काम भागवता येत होते. आता मात्र थोडा वेळ अधिक लागतो. |
| तांत्रिक जोखीम आणि अडचणी | काही वाहनचालक म्हणतात की HSRP प्लेट लावताना जर अयोग्य बसवली तर ती वाकडी दिसू शकते, किंवा स्क्रू लॉक नीट बसला नसेल तर किंचित ढिले होत असल्याच्या तक्रारी ऐकायला मिळाल्या (जरी हे प्रमाण अतिशय कमी आहे). तसेच, काही जुनी वाहने ज्यांच्या फ्रेमला नवीन प्लेट फिट होत नाहीत त्यांना थोडेफार फेरबदल करावे लागले. शहरात तरी ठीक, पण दुर्गम भागात राहणाऱ्या लोकांना HSRP साठी तालुका केंद्रावर येणे-जाणे करावे लागल्याने त्रास झाला अशीही काही प्रकरणे आहेत. |
या सर्व HSRP Disadvantage मुळे सुरुवातीला लोकांमध्ये नाराजी दिसली. मात्र सरकारने यावर उपाययोजना करून समस्या कमी करण्याचा प्रयत्न केला आहे. अनेकांनी मान्यही केले की सुरक्षेच्या दृष्टीने काही प्रमाणात हे कष्ट सहन करावे लागतील. आत्ता हळूहळू प्रक्रिया सुटसुटीत होत असून बहुतेकांनी आपल्या गाडीला HSRP नंबर प्लेट बसवून घेतली आहे.
सरकारने HSRP Registration Plate का अनिवार्य केली?
सरकारने अचानक का ही HSRP नंबर प्लेट सक्तीची केली, असा प्रश्न अनेकांना पडला होता. त्यामागची काही प्रमुख कारणे आणि अधिकृत मते पुढीलप्रमाणे:
| वाहन चोरी आणि गुन्हे कमी करणे | देशभरात वाहनचोरी, नंबर प्लेट बदलून गुन्हे करण्याचे प्रमाण वाढले होते. खासकरून दहशतवादी/गुन्हेगारी कारवायांमध्ये बनावट नंबर प्लेटचा वापर होत असल्याची उदाहरणे आहेत. राष्ट्रीय सुरक्षेच्या दृष्टिकोनातून वाहनांची विश्वासार्ह ओळख पटणे गरजेचे होते. HSRP Registration Plate द्वारा प्रत्येक वाहन unique ओळख-संख्येद्वारे डेटाबेसला लिंक होईल, आणि क्रमांकपट्टी बदलणे सहज शक्य नाही. परिणामी, अपराध करून गाडीच्या नंबर प्लेट बदलून फरार होणे कठीण होणार आहे. गृह मंत्रालय व वाहतूक मंत्रालयाच्या अहवालांमध्ये ही बाब स्पष्ट केली गेली. |
| सर्वत्र एकसमान आणि आधुनिक प्रणाली | आधी प्रत्येक राज्यात नंबर प्लेटबाबत वेगळे नियम, वेगळी रचना इ. होते. काही ठिकाणी तर नियमांचा अभाव होता – लोक मनमानी पद्धतीने नंबर लावत. केंद्र सरकारला संपूर्ण भारतात वाहन नोंदणीची प्रणाली एकसमान करायची होती. HSRP मुळे आता एकाच फॉरमॅटमध्ये सर्व क्रमांकपट्ट्या आल्या आहेत. याचा उपयोग राष्ट्रीय पातळीवरील योजनांसाठी होऊ शकतो (उदा. सर्व वाहन डेटा लिंक करणे, मोटार विमा/कर तपासणी इ.). यासाठीच 2005 मध्ये नियमांत बदल करून HSRP प्रस्तावित केली गेली. |
| सुरक्षेचे फायदे आणि तंत्रज्ञान | सरकारने जाहीर केलेल्या माहितीनुसार HSRP Number Plate मुळे वाहन सुरक्षेची पातळी वाढते. ट्रॅफिक नियम पालन, वेगमर्यादा उल्लंघन इत्यादींची देखरेख करणे सोपे जाते कारण कॅमेऱ्यांनी नंबर प्लेट वाचता येते. रस्त्यांवरील फॅन्सी नंबर प्लेट्सचा गोंधळ नाहीसा होतो. हे सगळे HSRP Advantage लक्षात घेऊनच २०१२ साली सर्वोच्च न्यायालयानेदेखील याला दुजोरा दिला आणि राज्यांनी पुढे याची अंमलबजावणी करावी असा आदेश दिला. |
| कायदेशीर बंधन | अखेरीस, मोटर वाहन कायदा आणि नियमांमध्ये हे आता समाविष्ट झाले आहे की सर्व वाहनांना उच्च सुरक्षा क्रमांकपट्टी असलीच पाहिजे. त्यामुळे हा कायदा पाळणे सर्वांसाठी बंधनकारक आहे. जर कोणी हे पालन करत नसेल तर मोटर वाहन कायदा कलम १७७ अंतर्गत दंडात्मक कारवाई (रु.१००० पर्यंत दंड) केली जाईल असे स्पष्ट निर्देश आहेत. ह्या दंडामुळेही लोकांना हे करणे भाग पडले आहे. |
या कारणास्तव सरकारने HSRP Registration Plate अनिवार्य केली. एकूणच “सुरक्षा आणि शिस्त” हा मुख्य उद्देश आहे. सुरुवातीला नाराजी झाली तरी हळूहळू लोक या निर्णयाला समर्थन देऊ लागले आहेत कारण त्यातून खरोखर फायदा संभवतो आहे.
HSRP नंबर प्लेटची किंमत व व्यवसाय किती?
नवीन उच्च सुरक्षा नंबर प्लेट बसवण्यासाठी नागरिकांना निश्चित शुल्क भरावे लागते. हे दर वाहनप्रकारानुसार ठरवलेले आहेत. महाराष्ट्रात परिवहन विभागाने जाहीर केलेल्या सध्याच्या दरानुसार (GST सहित):
| वाहन प्रकार | HSRP प्लेट + लॉक + स्टिकर ची किंमत (GST सहित) |
| दुचाकी / ट्रॅक्टर | रु.५३१ (एकूण) प्रति वाहन |
| तीनचाकी (ऑटो रिक्षा) | रु.५९० (एकूण) प्रति वाहन |
| चारचाकी व अवजड वाहन | रु.८७९ (एकूण) प्रति वाहन |
वरील दर महाराष्ट्रातील आहेत. इतर राज्यांत हे दर किंचित कमी-जास्त आहेत. काही राज्यांनी हेच दर कमी ठेवले (उदा. गोवा येथे केवळ रु.२०० मध्येच चारचाकी प्लेट बसली, कारण तिथे कंत्राटदाराने कमी बोली लावली होती). महाराष्ट्रात मात्र हे दर इतर राज्यांपेक्षा जास्त असल्याची टीका झाली. काँग्रेस पक्षाच्या एका नेत्याने निदर्शनास आणून दिले की गोव्यात दुचाकीला फक्त रु.१५५ आणि कारला रु.२०३ खर्च येतो, तर महाराष्ट्रात रु.५३१ आणि रु.८७९ का? हे जवळपास तिप्पट आहे. यावर परिवहन विभागाने स्पष्टीकरण दिले की महाराष्ट्राने निविदा प्रक्रियेत सर्वसमावेशक दर निश्चित करूनच ठेवेले आहेत. महाराष्ट्रातील दर इतर अनेक मोठ्या राज्यांच्या सरासरीपेक्षा फारसे जास्त नाहीत असे अधिकाऱ्यांचे म्हणणे आहे. उदाहरणार्थ, मध्य प्रदेश, राजस्थान इ. ठिकाणी चारचाकीस सुमारे रु.६००-७०० खर्च येतो, दिल्ली-पंजाबमध्येही रु.५००-६०० च्या घरात आहे. त्यामुळे महाराष्ट्रात रु.८७९ हा फार उच्च नाही असा त्यांनी दावा केला. तसेच दुचाकीचे रु.४५० (बेस प्राइस जीएसटीशिवाय) हे देखील इतर राज्यांइतकेच असल्याचे सांगण्यात आले.
दर वेगळे असले तरी संपूर्ण देशभरात कोट्यवधी वाहनांना HSRP Number Plate बसणार असल्याने प्रचंड व्यवसाय निर्माण झाला आहे. लक्षावधी वाहनांवर प्रत्येकी काहीशे रुपये या दराने शुल्क आकारले जात असल्याने हजारो कोटी रुपयांची उलाढाल या योजनेतून होते आहे. महाराष्ट्रातच बघायचे तर जुनी मिळून नोंदणीकृत वाहनांची संख्या कोट्यवधीमध्ये आहे (दोन चाकी, चार चाकी, ट्रक मिळून). समजा १ कोटी वाहनांनीही साधारण प्रति वाहन रु.५०० च्या दराने HSRP बसवली तर रु.५०० कोटींचा महसूल बनतो. प्रत्यक्षात महाराष्ट्रात अंतिम टप्प्यात सुमारे २ कोटींपर्यंत वाहनांना ही प्लेट लागेल असा अंदाज आहे, म्हणजे रु.१००० कोटींहून अधिक व्यवसाय केवळ महाराष्ट्रातूनच झाला आहे. संपूर्ण भारतात तर हा आकडा हजारो कोटींमध्ये जातो.
सरकारने केलेली सुधारणा आणि पुढील पावले
जनतेच्या तक्रारी आणि अडचणी लक्षात घेऊन शासन व परिवहन विभागाने HSRP लागू करताना वेळोवेळी सुधारणा केल्या आहेत. काही महत्त्वाच्या उपाययोजना पुढीलप्रमाणे:
| अंतिम मुदतीत वाढ | सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, नागरिकांना पुरेसा वेळ मिळावा म्हणून महाराष्ट्र सरकारने HSRP Deadline दोनदा वाढवली. सुरुवातीचा 31 मार्च 2025 चा दिवस वाढवून 30 जून 2025 केला. जेणेकरून प्रतीक्षेत असलेल्या वाहनधारकांना अजून तीन महिने मिळतील. इतरही काही राज्यांनी अशी मुदत वाढ दिली होती. यामुळे घाईगडबडीत होणारा गर्दीचा तनाव कमी झाला. |
| दंडवसुलीला थोडा अवधी | पोलिस आणि RTO अधिकाऱ्यांना सूचित केले गेले की थोडी मोकळीक द्यावी. म्हणजे आधी काही आठवडे उल्लंघन करणाऱ्या गाड्यांना थांबवून समज द्यावी, तत्काळ दंड लावू नये. बहुतांश ठिकाणी मार्च 2025 मध्ये थांबवलेल्या वाहनांना इशारा देऊन सोडून देण्यात आले आणि सांगितले गेले की लगेच बसवून घ्या. अर्थात जुलै 2025 नंतर मात्र कठोर कारवाईची चेतावणी दिली आहे. |
| जनजागृती मोहीम | सरकारने रेडिओ, टीवी जाहिरात, वृत्तपत्रातील सूचना अशा माध्यमांतून सातत्याने आवाहन केले – “आपल्या वाहनाला HSRP क्रमांकपट्टी बसवा – आजच!”. शहरातील महत्त्वाच्या चौकांत फलक लावले गेले. RTO मार्फत वाहन नोंदणीच्या डेटाबेसमधील संपर्क क्रमांकांना SMS पाठवून देखील कळवण्यात आले. परिणामी शेवटच्या काही महिन्यात अर्जांचा ओघ वाढला. HSRP Maharashtra official website आणि परिवहन विभागाच्या सोशल मीडिया हँडलद्वारेही वेळोवेळी दिशानिर्देश दिले जात आहेत. |
| तक्रार निवारण प्रणाली | वाहनमालकांनी काही अडचण येत असेल (उदा. नंबर प्लेट बसवल्यावर काही दोष, किंवा चुकीची प्लेट मिळाली, किंवा ऑनलाइन पेमेंटची अडचण) तर त्यासाठी तक्रार नोंदवण्याची सोय केली आहे. अधिकृत सेवा प्रदात्याच्या पोर्टलवर एक Grievance विभाग आहे, तसेच थेट आपल्या प्रादेशिक परिवहन कार्यालयातही तक्रार देता येते. या तक्रारींचे निराकरण निश्चित कालावधीत करण्याचे आदेश आहेत. त्यामुळे ज्यांची काही गडबड झाली असेल त्यांनाही दिलासा मिळतो आहे. |
HSRP Registration Plate म्हणजे सरकारी नियमाने केलेला एक मोठा बदल, ज्याचे दूरगामी परिणाम आहेत. High Security Registration Plate लागू करून सरकारने वाहनांची ओळखप्रणाली अधिक सुरक्षित आणि विश्वासार्ह बनवण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्याचे फायदेही तसेच बहुआयामी आहेत – चोरीला आळा, बनावट प्लेटना पूर्णविराम, डिजिटल डेटाबेसद्वारे वाहन ट्रॅकिंग, इत्यादी. जरी नागरिकांना काही आर्थिक व प्रक्रियात्मक ओझे सहन करावे लागले असले (उदा. फी भरावी लागली, वेळ खर्च करावा लागला) तरी रस्ते सुरक्षिततेसाठी आणि कायदा-सुव्यवस्थेसाठी हे पाऊल उपयुक्त ठरणार आहे असा सरकारचा आणि तज्ञांचा विश्वास आहे.
महाराष्ट्रासकट देशभरातील लाखो वाहनांनी आता HSRP नंबर प्लेट बसवून घेतली आहे. ज्यांनी अजूनही घेतलेली नाही, त्यांनी दिलेल्या HSRP Deadlineच्या आत आपल्या HSRP Maharashtra Online Registration पूर्ण करून नवीन प्लेट लावून घ्यावी. आता पुढे या नियमाचे काटेकोर पालन होणार असून HSRP Number Plate नसलेल्या वाहनांवर दंड व कारवाई टाळता येणार नाही. त्यामुळे सर्व वाहनमालकांसाठी हा संदेश आहे की HSRP Online Apply करून आपल्या गाडीची उच्च सुरक्षा नंबर प्लेट लवकरात लवकर बसवा. शेवटी, काही वर्षांनी हे प्रारंभीचे कष्ट आणि वाद विसरून आपण एक अधिक सुरक्षित आणि संघटीत वाहतूक संस्कृतीचा भाग असू. HSRP Registration Plate हा बदल स्विकारून आपण आपल्या देशाच्या वाहतूक व्यवस्थेला आधुनिक बनवत आहोत, ज्याचा फायदा आपल्यालाच आणि पुढील पिढ्यांनाही होईल. यातच सर्वांचे भले आहे.
